Verschenen in InZicht nr. 60, februari 2014.
Wat heeft ethisch handelen in hemelsnaam te maken met radicaal zelfonderzoek, zou je zo zeggen. Geen idee. Het komt mij altijd voor dat vele filosofische thema’s enkel een probleem opleveren voor het denken, maar ik kan het mis hebben, heb het wel vaker mis gehad. Evenzeer lijken juist en niet-juist, of erger nog: goed en kwaad ultieme aangelegenheden voor moralisten die niet helemaal aanwezig zijn.Voor mij volgt de ‘juiste’ handeling uit de totale energetische constellatie van het moment. Zo is het voor mij vanzelfsprekend dat een koelkast niet in het bos gedumpt moet worden, al zijn er mensen die daarover een andere houding aannemen.
Daarnaast ben ik niet zo gecharmeerd van lijstjes met do’s en don’ts, of 10 geboden en dergelijken. Komt mij nogal gekunsteld over, en ze zijn hooguit geschikt als vuistregels. Stelen is niet zo tof, maar wanneer de omstandigheden het vereisen is het goed te tolereren. Slaan is ook meestal niet zo fijn, maar soms toch de handigste benadering. Uitzonderingen en regels weet je wel.
Kan een echt onderzoek naar ethiek iets opleveren? Natuurlijk, in het relatieve kan elke vorm van grondig en diepgaand onderzoek veel blootleggen. Soms raad ik mensen dan ook aan om een onderwerp tot op de bodem uit te zoeken. En zoals dat vaak met raad gaat, wordt het zelden opgevolgd, hihi.
Probleem is natuurlijk dat de premisse van een onderzoek naar ethisch handelen een afgescheiden wezen, een individu, is. Probleem is ook dat we wel degelijk een geweten kunnen ontwikkelen, een soort van kompas met databank, maar dat er altijd omstandigheden ontstaan waarin er zal worden afgeweken van de moraal, en we ons vervolgens weer schuldig gaan voelen en wat dies meer zij. Wat weer fijn ego-bevestigend werkt.
In mijn optiek kun je in absolute zin niet weten wat goed is of wat niet, want ik kan geen alternatieve geschiedenis schrijven, en niet overzien wat welke handeling dan ook op langere termijn voor effecten heeft. Kortom: ik weet het niet. Wat mij dus rest is spontaan handelen gegeven de context van het moment, en dat kan ik niet ‘doen’. Er zijn geen regels, want niets staat los of apart.
Dat is eng, voor velen, en dus zal de massa het met regels moeten doen en de conflicten die dat oplevert. Verschillende regels kunnen en zullen elkaar in de weg zitten, de moralist en de egoïst zullen wellicht minder verschillend blijken dan op het eerste gezicht lijkt.
O ja, nog iets, intuïtie is wat mij betreft iets anders dan geweten. Intuïtie is, zoals ik het ken, niet-moralistisch. Dus voor een zich afgezonderd voelend mens is het wellicht handig de neiging tot het negeren van intuïtie op te klaren, dan is er tenminste een niet egocentrisch, niet door cultuur vervormd kompas voor handen.
Wie of wat wil juist handelen? Wat is juist, hoe bepaal je dat? Kun je alle variabelen overzien? Kun je echt zeggen dat iets slecht is zonder alle gevolgen te kennen, die weer allerlei veroorzaken waarvan de gevolgen ook ontelbaar en onbekend zijn? Hansje was suïcidaal en depressief en een etterbak, was dat slecht? Het was een hel, maar deed me zoeken, gaf me motivatie, en ‘ik vond’ (of werd gevonden). En was dat goed? Voor velen wel, anderen heb ik te hard benaderd, en mijn voormalig gezin of m’n vriendin vaak tekort gedaan. Dus: ik weet het niet.
Goed en kwaad zijn relatief. Evenwel zal ik waarschijnlijk een kerel die een vrouw mishandelt aanpakken, en iemand die een accu langs de weg gooit op z’n minst vragen of hij wel spoort. Is dat juist? Ik weet het niet, maar kan m’n mond niet houden, en erger me soms aan dommigheden en afgescheiden gedoe. Tegelijkertijd ben ik op relatief niveau naar mijn smaak niet bijzonder consequent. We eten en kweken biologische groenten, maar ik rook ook en we hebben hier twee auto’s staan, en niet de meest zuinige zal ik maar zeggen. Onverantwoord en schandalig bovendien, hihi.
Dus… Ik weet het niet. Wie denk iemand te zijn kan het veel opleveren om zich eens met ethische dilemma’s bezig te houden, en daar wat zelfconfrontatie uit te putten. Maar wezenlijker komt het me voor om uit te zoeken wat echt is, wat je in werkelijkheid bent, of op te houden met het op de loop zijn voor emoties, of op te houden met je ego te beschermen en te voeden. Maar ja: what do I know?